13 november 1980
Anarchie wordt wel eens verkeerd bekeken. Er zijn heel veel mensen die bij dat woord onmiddellijk alleen maar denken aan geweld, bomaanslagen, gangsterisme e.d.. Dat is natuurlijk kolder.
Anarchie moet u in de eerste plaats zien als een verwerping van alle systemen die op rangorde zijn gebaseerd. Alle verschijnselen, die de anarchie in de loop der tijden hebben gekenmerkt, zijn eigenlijk te wijten aan het onvermogen van de mens om zich op een prettiger manier te verzetten tegen de dominantie van bepaalde, vaak zeer beperkte groepen.
Er is een hele geschiedenis aan verbonden, dat weet u waarschijnlijk ook. Ik denk, dat als wij de beginselen van de anarchie helemaal nagaan, wij terechtkomen in het begin van de industriële revolutie in voornamelijk Spanje en Zuid‑Frankrijk. Daar zijn de mensen altijd wat heter gebakerd. De historie op zichzelf heeft in deze tijd eigenlijk maar weinig betekenis. Je kunt er natuurlijk over gaan praten en vragen wat Bakoenin (revolutionair, anarchist) ervan heeft gezegd. Als u dat wilt weten, dan is daar literatuur genoeg over. De betekenis van anarchie in deze tijd lijkt mij van meer belang.
Ik heb niet de bedoeling hier bestaande instellingen, instanties e.d. zonder meer aan te vallen. Dat heeft geen zin in dit verband. Maar ik zal toch wel bepaalde punten moeten noemen waardoor duidelijk wordt hoe mensen eigenlijk tot een soort nihilisme komen. Stel u de positie voor van de gewone man. Eigenlijk heeft hij weinig te zeggen. Hij kan niet leven zoals hij zelf wil, dat maken anderen voor hem uit. Als het de burgemeester niet is, dan is het de pastoor. En als die twee hem met rust laten, dan is daar nog altijd zijn baas en de gehele omgeving die hem proberen duidelijk te maken wat netjes is en wat niet.
Er is een complete picking order. Je kunt het niet anders zeggen. Van boven wordt naar beneden getrapt en als je nu maar van beneden naar boven buigt, dan ben je braaf. Wil je je niet laten trappen, dan deug je niet. Ga je daar tegen in verzet en zeg je dat een dergelijk systeem onaanvaardbaar is, dan ben je een nihilist, een terrorist, een anarchist en wat dies meer zij. Er is een tijd geweest dat het anarchisme inderdaad een betrekkelijk zinloos verzet was en in feite vaak een instrument was dat werd gebruikt door de geheime politie van bepaalde staten en groepen. Zoals het veroorzaken van de Eerste Wereldoorlog (de moordaanslag op Aartshertog Frans Ferdinand) mede werd voorbereid door een instantie van Frankrijk. Dat zoudt u niet geloven, maar het was toch werkelijk waar.
In de beginperiode waren die mensen vaak zonderlingen. Zij waren de machtelozen. Als ze probeerden zich te onttrekken aan de enorme dwang van de maatschappij, aan het getrapt worden en dan het recht krijgen naar beneden te trappen als je nog iemand onder je had, dan stonden ze meteen ook buiten de gemeenschap. Dat is een opvallend feit. Als je namelijk buiten de gemeenschap staat, dan heb je geen houvast meer. Er is geen rede meer, iedereen is je vijand. De enige die je vriend kan zijn is degene die net als jij buiten alles staat. Dan krijg je als vanzelf het verweer. Het verweer van anarchisten die banken hebben overvallen. Dat is zelfs al gebeurd vóór 1919. Je krijgt de bommengooiers die met explosies en allerlei vernielingen zich proberen te laten gelden. Ook dat heeft eigenlijk betrekkelijk weinig betekenis.
Je ziet hoe tegenwoordig terroristengroepen bestaan die je m.i. ook als anarchisten kunt aanduiden. Dat is in Italië het geval. Maar waar het werkelijk om gaat bij anarchie is juist het wegvallen van de picking order. Het wegvallen van een gezagsverhouding, die is gebaseerd op iets anders dan kundigheid die meteen gedemonstreerd moet worden. En dat is in deze tijd heel erg belangrijk. Als wij zien dat in Nederland al ongeveer 20 jaar wordt gezegd dat het huisvestingsprobleem bijna opgelost is, dan blijkt dat het nu erger is dan ooit te voren. En dat is het feitelijk. Ik kan mij voorstellen dat er mensen zijn die zeggen: ik heb in de bureaucratie en in alle ambtelijke regelingen helemaal geen vertrouwen meer. Dat zie ik niet meer zitten. Als ik dan ontdek dat degenen, die geld hebben en een paar projecten willen ontwikkelen, kantoren willen bouwen hun gang kunnen gaan en dat er geen woningen komen, dan kom ik in verzet. Je hijst dan de zwarte vlag. Je bezet de Grote Keizer of een andere kleine woning.
Maatschappelijk gezien is dat niet erg aanvaardbaar. Het geeft nevenverschijnselen die ik evenmin aanvaardbaar vind. Ik geloof namelijk niet in de zin van volksoproeren die voornamelijk door minderjarigen worden uitgevoerd. Maar één ding is er wel gebeurd: op die manier wordt de menigte wakker. Geloof mij, indien het geweld meer binnen de perken was gebleven, dan zou de sympathie juist voor deze mensen – of je ze nu krakers noemt of een andere naam geeft ‑ veel groter zijn geweest. Het is nodig dat we eindelijk deze rangorde zien doorbreken. En dat is begrijpelijk, want we gaan in de richting van Aquarius. Aquarius is broederschap. Aquarius is niet; ik ben meer dan jij, maar wij samen. Wij zullen zien hoe wij het samen kunnen doen. De betekenis van anarchie in deze tijd is eigenlijk dat ze de overleefde ordening gaat verstoren.
Ik stel het volgende: Als wij de huidige opzet zien van regeringen, dan blijkt dat wij te maken hebben met politici wier feitelijke zeggenschap en mogelijkheden zeer beperkt zijn en wier bijdragen tot het heil van het volk zeker niet in overeenstemming is met de beloning die ze ontvangen.
Ik stel: Praktisch alle maatregelen zijn in handen van heren die ‑ verscholen in een of ander ministerie of ambtelijke instantie ‑ de maatregelen uitdokteren waaraan het volk zich heeft te onderwerpen en waarvoor het bovendien moet betalen. Hierbij wordt niet uitgegaan van het belang van het volk als zodanig, maar van een zeer bepaalde visie die voortkomt uit een bepaalde stand, uit een bepaald denkbeeld ten aanzien van de functie van de gewone man en er steeds minder wordt nagedacht over het feit, dat een gewoon mens ook een mens is en niet alleen maar een factor in een berekening.
Ik stel; dat op gronden als deze de bewapening krankzinnig wordt opgevoerd en dat niemand bereid is de werkelijke consequenties te trekken. Als Nederland zich goed wil verdedigen, dan kan het alleen zeggen: Wij leggen in dit land 5 atoombommen neer. Op het ogenblik, dat een invaller een bepaalde grens overschrijdt, gaat de hele zaak de lucht in en jullie hebben niets. Dat durven de Nederlanders niet. Ze zijn voortdurend bezig tegen elkaar te praten. Of je nu kijkt naar de z.g. socialistische staten en landen of naar de z.g. kapitalistische staten en landen het komt eigenlijk op hetzelfde neer. Hier wordt de mens een beetje meer onderdrukt dan daar. Hier gaat het met repressieve tolerantie en daar gaat het met martelingen. Het feit blijft bestaan. Je komt niet aan het woord. Je bent machteloos.
De gewone mens wordt meer en meer gemaakt tot de factor in een vergelijking door degenen die denken over productiviteit, over winst en over macht. En dat kan niet. Je kunt niet blijven doorgaan niet de mens aan de ene kant alles voor te houden of te geven en hem aan de andere kant zijn mondigheid te ontnemen.
U leeft in Nederland buitengewoon goed. U heeft een van de beste sociale systemen van de wereld op het ogenblik. U krijgt ook alles wat u nodig heeft. Als het niet van de Sociale Dienst is, dan komt het wel van de WW, de AAW of de AOW. Maar met al die W’en bij elkaar komt u geen stap verder. U krijgt het dan wel, maar u heeft ‑ en dat heeft u waarschijnlijk niet begrepen ‑ uw hele leven wel zwaar daarvoor betaald. U krijgt al die dingen wel, maar dan moet u zich wel onderwerpen aan de regeltjes die wij gesteld hebben. Wij, die weten hoe het moet. Dan is er veel respect voor uw persoonlijke vrijheid. U heeft de vrijheid van het woord. Maar u moet natuurlijk niet de verkeerde woorden zeggen, anders kunt u alleen nog bij de Sociale Dienst terecht. Het klinkt vervelend als je het zo zegt, dat weet ik wel. Dit is toch een vrij land. Ja, is het wel zo vrij?
U leeft in een netwerk van geboden en verboden. Daarachter ligt nog een veel fijner rasterwerk van alles wat wel en niet aanvaardbaar is volgens de volksmond. Daar sta je nu. Je wordt je bewust van jezelf en je zoudt jezelf willen zijn. Je zoudt ook eens duidelijk willen maken dat je ook een mens bent, dat je kunt denken, kunt leven, dat je op je eigen manier wilt geloven of niet geloven. Is het dan de maatschappij? Neen. Als je dan hard bent, zeg je: Juist nu. Nu zal ik laten zien wat ik beteken. Ik wil over alle dingen praten, maar ik wil wel dat jullie eerst naar mijn argumenten luisteren, want die van jullie heb ik al tienduizend keer gehoord. En dan zit je eigenlijk al heel dicht bij het anarchisme, vind ik.
Dan zit je bij een denkwijze waarvan het systeem vernietigd moet worden. Niet omdat je een hekel hebt aan de mensen. Niet omdat je alles wat er gebeurt nu werkelijk helemaal verkeerd vindt, maar doodgewoon omdat dat systeem een geheel is: een soort tang waarin je je menselijkheid verbrijzeld voelt. Dan kunt u zeggen: Wij zijn het er niet mee eens. Dan zeg ik: Dat is uw goed recht. Misschien dat u erg tevreden bent met de manier waarop u leeft, met de dingen die u heeft, met al datgene wat de gemeenschap u biedt en niet opziet tegen wat u daarvoor moet opbrengen. Dat is uw zaak.
Anarchisme is actueel. Want wat is er gebeurd? Men heeft aan de ene kant de jeugd steeds meer laten leren. Met andere woorden: kennis is niet meer het voorrecht van een zeer beperkte kaste. Men heeft de mensen aan een mate van welvaart gewend. Dat wil zeggen, dat ze niet voortdurend bezig moeten zijn met het verdienen van het dagelijks brood, maar tijd hebben om na te denken, om eisen te stellen aan het leven, om na te gaan wat zij zelf prettig vinden. En nu verandert de conjunctuur.
De conjunctuur verandert. Want als er iets is dat belangrijk is – en dat moeten we goed begrijpen ‑ dan is het dat het bedrijfsleven winstgevend moet blijven. Dat betekent, dat Jansen, die altijd heeft meegesappeld al weet hij van wanten, nu ineens ziet dat hij in verhouding veel meer moet afgeven dan al die anderen. Hij ziet dat hij belasting betaalt waarvan bedrijven, die heus niet zo doelmatig worden geleid, in stand worden gehouden met vele miljoenen injecties vanwege de werkgelegenheid. Hij ziet hoe mensen, die een geloof verkondigen, alles doen om de vrijheid van anderen te beperken.
Neem bv. de abortus. Ik ben helemaal niet voor abortus, maar ik geloof dat de mens het recht moet hebben om zelf beslissingen te nemen, ook als het deze zijn. Als je vindt dat het niet goed is, dan moet je de mensen ervan overtuigen dat het niet goed is, maar je moet het hun niet verbieden. Overtuigen mag. Je moogt hen niet proberen vast te leggen zodat ze geen kant meer uit kunnen. Dat heet dan christelijke naastenliefde. Dat heet democratische vrijheid. Kijk, dat zijn dingen waartegen heel veel mensen in verzet komen.
O, het is overdreven, ik weet het. Er zijn bepaalde vrouwenbewegingen die ongetwijfeld op hol zijn geslagen. Datzelfde kunnen we zeggen van de verschillende anarchistische en jonge rode groepen die in Nederland actief zijn, in andere landen trouwens ook. Zij zijn op hol geslagen. Maar waarom? Omdat ze anders geen kans krijgen. Omdat ze langzaam maar zeker zo ver zijn gedreven dat ze de werkelijkheid niet meer kunnen zien zoals de anderen; dat ze alleen nog maar hun eigen werkelijkheid zien, dat ze alleen nog maar bezig zijn met hun eigen gelijk en niet met dat van anderen. De werkelijkheid van de anarchie is zeker niet dat ze nieuw is; dat ze eigen is speciaal aan deze jaren. Het is eigen aan deze jaren zoals het vroeger ook is geweest in de tijd dat het socialisme opkwam, het coöperatief denken, toen de voorwaarden werden geschapen voor een algemeen verzet.
Verzet tegen instanties. Dat betekent ook verzet tegen vakbonden. Vakbonden, die maar even voor u de contracten afsluiten waaraan u zich maar heeft te houden. Dan mag u wel zeggen dat u het niet goed vindt, maar de meeste stemmen gelden en er zijn altijd wel een paar schreeuwers bij die de rest overtuigen en al die anderen die wel even uitmaken wat u kunt betalen en wat u niet kunt betalen, wat u wel moogt en wat u niet moogt. Die mensen zijn op het ogenblik juist ver genoeg met weten dat zij zich genomen voelen. Ze zijn echter met hun weten en erkennen niet zover dat ze een ander beeld kunnen bieden. Dat ze zeggen: Wij gaan dat doen. Het is toch duidelijk dat ze zeggen: Wij moeten in ieder geval de ordening zoals ze nu bestaat, aantasten. Wij moeten proberen om dat hele geval neer te halen. Wij moeten al die ijdele heren op hun hoge zetels nu eindelijk eens naar beneden halen totdat ze op de kruk zitten die het beeld is van hetgeen zij in onze ogen zijn.
Vindt u het zo gek dat de mensen zo denken? Als dan blijkt dat iemand op een gegeven ogenblik tegen je tekeer gaat, ach, zolang het blijft bij een knuppel, dan gooi je een steen terug. Maar als ze gaan schieten. Misschien hebben ze nog ergens een geweer. Dat is waarvoor ze in Polen zo bang zijn. In Polen zit er op het platteland nog heel wat van de wapenschat die men eens aan de Duitsers ontstolen heeft bij hun terugtocht en voor zichzelf heeft vergaard.
De burger is niet meer zo dat hij alles neemt. Hij wil de reden weten. Hij wil zijn visie geven. Hij wil niet dat men over hem beslist zonder dat hij op zijn minst genomen erin gekend is en kans heeft om ook zijn eigen ideeën uit te dragen. De nutteloze inspraakprocedures van deze tijd. Inspraakprocedures die absoluut geen zin hebben omdat men in wezen toch voortgaat met de oude plannen en bestemmingen verder uit te werken. Alleen in kleine details misschien wel een beetje wil toegeven, maar helemaal geen begrip heeft voor de ernst en intensiteit waarmee mensen in bepaalde wijken waar alles gerenoveerd of nieuw gebouwd moet worden ingaan op zaken die voor hen van belang zijn. Die mensen vragen niet om ideale woningen. Zij vragen woningen die zij kunnen betalen.
Die mensen vragen niet naar de mogelijkheid om het verkeer zo goed mogelijk te laten doorstromen. Zij vragen om straten waar zij veilig kunnen wandelen. Natuurlijk, dat is ontzettend duur. Zij begrijpen dat wel: die inspraak is duur omdat de beslissingen steeds worden uitgesteld tot men tenslotte toch zijn ambtelijke zin heeft kunnen doorzetten. Maar als je dan ziet dat je met een dergelijke inspraak eigenlijk weinig of niets bereikt wat doe je dan? Nou, dan begin je aan blokkadetjes. In Den Haag gaat dat heel geciviliseerd. Zij maken de afzetting nog open voor een politiewagen als die er toevallig door moet. Zo vriendelijk zijn ze nog in Den Haag. In Amsterdam breken ze de straten op; een klein verschil. In wezen gaat het erom: wij willen meetellen, wij willen zijn.
En als dan de gemeenschap, zoals ze vertegenwoordigd wordt door de daarvoor officieel aangewezen instanties, haar macht, haar gezag, haar zeggenschap in gevaar ziet, dan zegt ze niet: Ik zal democratisch zijn en zien wat ik met hen samen kan doen. Zij zegt: Ik moet zorgen dat er nieuw gebouwd kan worden. Ook als dat kantoren zijn, is dat werk gelegenheid. Er moeten grote verkeerswegen komen, want de auto’s moeten rijden. Als ze daaraan beginnen, dan zijn er mensen die zeggen: Als jullie zo beginnen, dan zal ik je helpen. Misschien is het dan beter om hier of daar eens een bommetje neer te leggen. Als er zoveel hoge ambtenaren zijn die geen geld kunnen missen, terwijl wij wel moeten betalen, zou het heel goed zijn om tenminste te zorgen dat hun gezin verder op weduwepensioen leeft, dat is veel goedkoper.
Dit is eigenlijk gemeen om het zo te stellen. Maar als je jezelf niet meer als mens beschouwd voelt, moet je dan de ander wel als mens zien? Even goed als de eenvoudige mensen heel vaak worden behandeld als factoren, als nummers en daardoor hun persoonlijkheid eigenlijk helemaal zien verdwijnen, zo is op een gegeven ogenblik ook niet meer de persoonlijkheid van de ambtenaar aanwezig. Dan is daar alleen maar de een of andere factor van de een of andere grote denkcomputer die regering heet. Als je die uitgang kunt vernietigen, dan beschadig je de computer. Die computer moet je kwijt.
Anarchisme is een systeem. Mensen willen graag iets zijn, maar ze willen ook zichzelf zijn. Mensen willen graag iets betekenen. Maar dan door datgene wat zij zelf betekenen en niet slechts door de een of andere functie die hun komt aanwaaien. Er is een hele theorie over, die ik buiten beschouwing laat. Indien we naar broederschap toe moeten, dan is er geen plaats voor een Europees Parlement en voor een ministerraad van de EEG, de beste boterleverancier van Rusland. Dan is er ook gaan plaats meer voor al die ambtelijke zaken, al die restricties. Dan zeg je: Als je een ander doodrijdt, moet je daarvan de consequenties aanvaarden. Neem dan maar de verplichtingen over die de man heeft. Maar waarom zou je dan niet 160 km rijden? Als je denkt dat het kan, probeer het maar. Dan zeggen ze ook niet: Je bent verplicht om dit of dat te doen. Ze zeggen alleen maar: Dat zijn de beste regels, zie maar hoe je het doet. Want broederschap is samenwerking. Het is geen dwang, geen dwangpatroon. Het is niet: hij is meer waard dan ik. Het is doodgewoon een erkennen: als hij beter weet wat er moet gebeuren dan ik, zal ik mij daaraan houden. Maar als ik denk dat hij ongelijk heeft, dan ga ik een andere kant uit.
Anarchie is in feite het wegvallen van de rangorde. Nu hoor ik reeds de argumenten: Ja, maar dat kan toch niet. Er zijn toch altijd mensen die wijzer zijn dan anderen. Dat is waar, maar daar hoor je zo weinig van. Meestal hoor je van mensen die eigenwijzer zijn dan de anderen. Iemand moet toch de verantwoordelijkheid dragen. Waarom eigenlijk? Waarom zou niet een ieder verantwoordelijk moeten zijn voor zichzelf en voor zijn relatie met u de naaste? Wie zich realiseert wat er allemaal is gebeurd in de laatste tijd, die kan begrijpen waarom ik zeg: Die broederschap moet juist zonder instanties tot stand komen, zonder vast opgestelde belangengemeenschappen en vooral zonder een of ander zakelijk belang dat al het andere kan kopen en domineren.
Er zijn mensen die in deze welvaartstaat bijna verhongeren, omdat ze er niet voor willen uitkomen dat ze de centen niet hebben om eten te kopen. Dat is geen gekheid, dat bestaat. Er zijn mensen die dagenlang ziek in bed liggen en creperen in hun huizen omdat ze gewoon de kans niet hebben om iemand te waarschuwen en omdat de buren eenvoudig verder gaan en zich niet eens afvragen: waar blijft deze of gene?
Er verdrinken mensen waar iedereen bij staat te kijken hoe het gebeurt en men zich afvraagt wanneer de politie komt, want die moet toch redden. Er begint een brand. Men wil de brandweer wel opbellen en gaat dan rustig wachten tot de brand zich verder uitbreidt. Men gaat niet naar binnen om te helpen of het moet je eigen huis zijn, dan probeer je te redden wat je kunt. Overal zijn toch instanties voor. Naastenliefde is niet nodig. Er zijn toch sociale raadslieden genoeg. De staat keert wel uit. Als iemand gebrek lijdt, dan kan hij toch wat krijgen. Waar hebben wij ons mee te bemoeien? De onderlinge aansprakelijkheid voor de mensen, het gevoel van verbondenheid, van samen zijn, het voor elkaar opkomen is weg.
Is dit niet een perfect geregelde maatschappij? De mensen komen steeds meer alleen te staan. De mensen zijn steeds meer geïsoleerd, ingevroren in de schijn van sociale zekerheid. In de diepvries gelegd totdat ze misschien een keer rendabel ontdooid kunnen worden. Dat is de wereld waarin het anarchisme op dit moment een nieuwe functie heeft: een functie van wakker maken. Dan mag iedereen op zijn achterpoten gaan staan, maar het is nodig. Denk niet dat ze machteloos zijn, dat ze alleen maar terroristen zijn.
O zeker, in een land als Italië waar de terreur van – wat men niet meer de Maffiosi mag noemen zo groot en sterk is, dat ze in feite nog steeds de gehele regering in haar macht heeft daar kun je de zaak niet zo gemakkelijk veranderen. Maar de mentaliteit verandert wel. De gewone mensen beginnen zelfs daar zich af te vragen: waarom zo en waarom niet anders?
Denk nu eens aan Amerika, aan de Vietnam‑veteranen die daar in wezen het hele Pentagon met al zijn generaals in hun hemd hebben weten te zetten. O, ze zijn vervolgd door de FBI, de CIA. Er werden overal maatregelen tegen hen genomen. Maar ze hebben doorgezet en ze hebben iets bereikt. Soms hebben die mensen het ook met geweld gedaan.
Als we denken aan de emancipatie van de negers in de USA die zeker nog niet voltooid is, dan denkt u onwillekeurig aan de marsen en aan Dr. Martin Luther King, een groot man. Maar er zijn anderen geweest: de Zwarte Moslims, de Zwarte Panters. Er zijn hele wijken in brand gestoken en in vlammen opgegaan. Nu zult u zeggen: Dat was zinloze terreur. Gaat u eens kijken in dezelfde stad waarin een hele wijk werd geplunderd door wat men toen het gekleurde gepeupel noemde, daar heeft men op het ogenblik evenveel gekleurde politiefunctionarissen, in vergelijkbare rang zelfs, als blanke. En wonderlijk genoeg zitten er zelfs wethouders die gekleurd zijn; iets wat vroeger ondenkbaar was. Zij hebben zeker iets bereikt. Zeker, er is geweld gebruikt. Ook de anarchist zal geweld gebruiken. Het is jammer, maar we kunnen er niets aan doen. Maar het is misschien beter dat een kleine groep die zeer doelbewust werkt en die vertoningen van geweld organiseert, dan dat de massa losbreekt die geen doel meer heeft en daardoor niet alleen het schadelijke vernietigt maar ook zichzelf. Ik geloof, dat daar in deze tijd de betekenis ligt van anarchie. De opstand is niet tegen te houden. De vernieuwing komt.
Wat mij betreft mag Nederland onder Oranje het jaar 3000 ingaan, want heus jullie hebben het zo gek nog niet getroffen. Als je kijkt naar al degenen die in andere landen als president e.d. fungeren, dan zeg ik: Gezegend is koningin Beatrix. Al is het alleen maar omdat zij een fatsoenlijk mens is. En als ze bepaalde opvattingen heeft die niet altijd even juist zijn, dan is dat door haar opvoeding. Ze weet niet beter. Er moet toch iets veranderen. Nederland kan langzamerhand zeker niet een door computers geregeerd volkje worden waar een ieder als een nijvere mier rondsleept wat hem wordt opgedragen en wordt gevoed volgens het standaardrecept dat de computer voor die dag heeft uitgedokterd.
Er is een verzet nodig; een breken van die vaste belangengemeenschapjes. Een breken van de goede relaties die bepaalde zaken hebben. Denk maar aan wat zich in Den Haag heeft afgespeeld. Goede relaties met het ambtelijke apparaat maakten het mogelijk dat men bij de projectontwikkeling in Scheveningen heel wat andere dingen deed dan eigenlijk was beloofd en afgesproken en wat het volk wist. Dat kan allemaal. Wij hebben helemaal geen bezwaar. Per slot van rekening, wij zijn jongens onder ons en het volk zal later wel zien dat het toch wel aardig is. Daar moet een eind aan komen. Niet dat ik de projectontwikkelaar de kans misgun om paleizelijke kantoren te bouwen. En heus niet omdat ik denk, dat je anders goedkopere woningen sneller kunt neerzetten. Maar doodgewoon omdat de gewone mens weer wakker moet worden, weer zichzelf moet worden.
Je kunt van anarchisten veel zeggen, maar niet dat ze geen mensen zijn in hun eigen visie, in hun eigen streven, dat ze staan voor hetgeen zij verkondigen. Die mentaliteit heeft men, denk ik, nodig. Daarom geloof ik ook dat je in deze tijd, hoe je er verder ook over moge denken, het anarchisme niet zonder meer moogt verwerpen. Je moogt het bestrijden. Dat is je goed recht als je anders denkt, maar je moet het niet verwerpen. Niet afdoen als een waanzin. Want het is eenvoudig het enige dat in deze tijd richting kan geven aan de ontwikkeling naar persoonlijke vrijheid die onvermijdelijk is geworden. Dat zou ik als ik u was, toch allereerst overdenken.
De werkelijkheid van het anarchisme is, dat het het resultaat, het product is van een systeem met een ontzettend ingewikkelde en belangrijke picking order. De betekenis van de anarchie in deze tijd is, dat zij juist door haar verweer tegen gezagsverhoudingen langzaam maar zeker in staat zal kunnen zijn de verantwoordelijkheid weer daar terug te brengen waar ze behoort te zijn: bij elke mens afzonderlijk.
Ik hoop, dat ik één ding in ieder geval heb bereikt; ik heb u aan het denken gezet over anarchisten en anarchisme. Niemand verwacht van u dat u het worden zult. Dat u het bent, moet u zelf uitmaken. Wij moeten begrip hebben voor de noodzaak persoonlijk te zijn en te leven. Als u dat in ieder geval belangrijk acht en probeert dat waar te maken door gewoon uzelf te zijn zo goed u kunt en uw verantwoordelijkheden nooit af te schuiven op anderen, dan is er al een stap ten goede gedaan.
Veel onrust in deze tijd komt voort uit de enorme behoefte die iedereen schijnt te hebben om anderen verantwoordelijk te stellen. Je kunt een ander niet aansprakelijk stellen voor je eigen leven, voor je eigen fouten of voor hetgeen je eventueel tot stand brengt. Dat ben je zelf. Aanvaard de verantwoordelijkheid voor je eigen leven en gun een ieder het recht om hetzelfde te doen op zijn eigen manier.
Als u dat tot stand brengt, dan is de broederschap van Aquarius dichterbij gekomen. Dan krijgen we ook een werkelijk anarchisme dat ook in de huidige werkelijkheid, van groot belang is.